Spoorwegen - Indonesië: boeken - historie en materieel

De spoorwegen in Nederlands-Indië 1864-1942 - Op smalspoor door tropische Nederland

Terwijl over de spoorwegen in Nederland tientallen studies zijn geschreven, die vrijwel elk aspect van de spoorwegwereld bestrijken, bestaat iets dergelijks over de spoor- en tramwegen in het voormalige Nederlands-Indië niet.
Er zijn een paar serieuze studies waarin bepaalde delen, zoals de stations of de stoomlocomotieven, van de spoorwegen in de 'gordel van smaragd' zijn beschreven en gedocumenteerd. Een algemeen overzicht van het ontstaan en wijze van exploitatie van die spoorwegen gerelateerd aan de politieke en economische omstandigheden van Insulinde bestaat echter nog niet.

Waarom kwamen de spoorwegen daar zo laat, waarom niet eerder? En waarom een lijn van A naar B en niet van C naar D? En waarom aanleg en exploitatie door de Staat en niet door particuliere ondernemers?
Dit boek probeert antwoorden op deze vragen te geven. De prachtige spoorwegnetten op Java en Sumatra in de 'koloniale' tijd door Nederlandse ingenieurs en Indonesische werkers gebouwd, verdienen die aandacht.

Sporen van smaragd - Per trein door Nederlands-Indië (1867-1949)

Sinds 1867 breidde het treinnetwerk op Java en andere eilanden in de archipel gestaag uit, dankzij zowel particuliere Nederlandse initiatieven als investeringen van de Nederlandse staat. Men raakte steeds meer overtuigd van de stimulerende invloed van goede spoorverbindingen op de export, industrie en het militair-strategisch belang van de kolonie.

'Sporen van Smaragd' biedt een rijk geïllustreerd overzicht van de Indonesische spoorweggeschiedenis tot 1950. Op 10 augustus 1867 vertrok de eerste treinrit in Indonesië, tussen Semarang en Tangoeng op Java.
Nederlandse ingenieurs legden een aanzienlijk deel van het Indonesische spoor aan, beheerd door Nederlandse spoorwegmaatschappijen. De sporen van Smaragd, die verwijzen naar het koloniale verleden, blijven zichtbaar in stations, woningen voor spoorwegpersoneel en kantoren gebouwd onder Nederlands beheer.

Het Indische spoor in oorlogstijd - De spoor-en tramwegen in Nederlands-Indie in de vuurlinie, 1873-1950

Mede dankzij de Atjeh Tram konden Nederlanders in de 19e eeuw standhouden in Koetaradja. De aanleg van de Atjeh Tram na 1896 maakte de verovering van heel Atjeh door de Nederlanders mogelijk. Dit boek uitvoerig beschrijft deze unieke Nederlandse "oorlogslijn".
Na de Duitse inval in Nederland werden in de kolonie uitgebreide mobilisatiemaatregelen genomen. De Japanse bezetting in februari/maart 1942 zette de koloniale samenleving op zijn kop. Nederlandse autoriteiten werden geïnterneerd en spoor- en tramwegmaatschappijen op Java werden samengevoegd tot één spoorwegbedrijf onder directe Japanse leiding. Dit had aanzienlijke gevolgen voor personeel, materieel en infrastructuur. Op Sumatra en Java lieten de Japanners oorlogslijnen bouwen met duizenden levens als prijs.

Na de chaotische periode na de Tweede Wereldoorlog ontstonden twee spoorwegbedrijven: die van de Republiek Indonesië en het Verenigd Spoorwegbedrijf aan Nederlandse zijde.

Jan de Bruin tracht met dit boek inzicht te bieden in de complexe geschiedenis van spoor- en trambedrijven in voormalig Nederland-Indië tijdens oorlogsperioden. Omdat de geschiedenis van afzonderlijke bedrijven in de voormalige kolonie weinig bekend is, worden in de inleidende hoofdstukken de ontwikkeling van spoor- en tramnetten beschreven en elke maatschappij afzonderlijk belicht.

Spoorwegstations op Java

In 1867 werd op Java tussen Semarang en Tangoeng de eerste spoorlijn aangelegd. De oudste spoorwegstations in het voormalige Nederlands-Indië, ontworpen en gebouwd door Nederlanders, waren bescheiden monumenten van eenvoud. Latere bouwwerken, waaronder het indrukwekkende station van Jakarta, werden toegevoegd.

In tegenstelling tot hun Nederlandse tegenhangers, hebben de vroege Javaanse stations over het algemeen de sloopwoede en moderniseringsdrift overleefd. Hierdoor bieden ze een authentieke inkijk in de Nederlandse stationsarchitectuur uit de negentiende en twintigste eeuw.
De auteur heeft stations en stationnetjes in alle uithoeken van Java bezocht om hun bouwstijl te beschrijven en de sfeer vast te leggen.

Spoorwegstations op Sumatra 1870-1941

Dit boek belicht de geschiedenis van de spoorwegen op Sumatra, waar nooit een aaneengesloten spoorwegnet zoals op Java heeft bestaan. Op Sumatra waren er vier aparte spoorwegnetten, waarvan twee onderling verbonden maar met verschillende spoorbreedten. Deze omvatten de Atjehtram (AT) of Atjehstaatsspoorwegen (ASS) in het noorden, die verbonden was met de particuliere Deli Spoorweg Maatschappij (DSM) in Oost-Sumatra, de Staatsspoorwegen ter Sumatra's Westkust (SSS) bij Padang en de Staatsspoorwegen op Zuid-Sumatra (ZSS).

De Atjehtram bestaat niet meer, en van de overige drie zijn de DSM en de SSS iets kleiner geworden door de sluiting van enkele lijnen. Reizigerstreinen opereren nog steeds in Deli op het voormalige DSM-net en in Zuid-Sumatra. In 1940 bedroeg het spoorwegennet op Sumatra bijna 1900 km, maar de ontwikkeling verschilde sterk van die op Java.

De Indische Mijnspoorwegen

De eerste personentrein in de Indische archipel ging in 1867 op Java van start. Maar al in 1849 paste het Gouvernement railvervoer toe bij de kolenmijn 'Oranje Nassau' in Pengaron op Zuidoost- Borneo. Steenkolenwinning onder regie van Sultans bestond al lang in de Indische archipel, maar kende geen railvervoer.
Na 1880 steeg het aantal op Europese leest geschoeide kolenmijnen, maar het duurde tot 1899 voor de eerste stoomlocomotief het Indische mijnbedrijf bereikte. Later kwamen er ook locomotieven met verbrandingsmotor, elektrisch- of aangedreven door perslucht.

Enkele duizenden mijnwagens kwamen vanuit Europa naar Nederlands-Indië, in de toenmalige kolonie zelf werd nauwelijks iets gemaakt. Sommige mijnen kenden ook personenvervoer, maar alleen voor eigen personeel. De economische crisis van 1929 zorgde voor een kaalslag onder de Indische mijnen, maar ten tijde van de Japanse bezetting kwamen er een paar nieuwe bij.

Van de in dit boek beschreven kolenmijnen en mijnspoorwegen in de periode 1849-1958 is er in het huidige Indonesië nog slechts één kolenmijn van Nederlandse oorsprong die niet alleen nog altijd bestaat, maar de steenkool ook nog altijd per spoor afvoert.
Gerard de Graaf besteedde ruim 20 jaar aan archiefonderzoek en bezocht ook vrijwel alle mijnlocaties op Java, Sumatra, Borneo en Sulawesi om te zien wat er nog van het verleden te vinden was.

Lokomotip Uap - Indonesische stoomlocomotieven in actie / Indonesian steam locomotives in action

Dit boek toont stoomlocomotieven uit Indonesië tijdens de laatste jaren van hun actieve dienst, specifiek tussen 1970 en 1972, vastgelegd door de auteur. Met meer dan 200 zwart-wit foto's biedt het een goed gedocumenteerd overzicht voor liefhebbers van dit onderwerp, zowel op Java als Sumatra.

De tekst is beschikbaar in het Engels, Duits en Nederlands, aangevuld met overzichtslijsten en duidelijke kaarten. Een waardevolle aanvulling binnen dit genre. Het acroniem "UAP" is geen afkorting, maar vertegenwoordigt "vapeur," wat staat voor stoom.